Pojęcie przestępstwa i jego struktura – część pierwsza

W życiu codziennym pojęcie przestępstwa jest używane niezwykle często. Zawiera ono w sobie wiele konotacji, które wykraczają poza jego prawną interpretację i odnoszą się do aspektu moralnego, społecznego czy psychologicznego. Nie podlega wątpliwości, że termin ten zawsze wywołuje negatywne skojarzenia, związane chociażby z koniecznością poniesienia odpowiedzialności za wyrządzoną krzywdę. Okazuje się jednak, że prawna definicja przestępstwa, odtworzona z przepisów zawartych w aktach normatywnych, nie odbiega tak bardzo od definicji słownikowej. Jak podaje bowiem WSJP przestępstwo to czyn stanowiący poważne naruszenie przepisów prawa, zagrożony karą określoną przez prawo. W poniższym artykule dotyczącym pojęcia przestępstwa i jego struktury, owe różnice między ujęciem prawnym, a praktyczno-językowym ujawnią się i pozwolą na jego dogłębne zrozumienie.

Ogólne znamiona przestępstwa – definicja prawna

Na początku warto zauważyć, iż pojęcia przestępstwa nie zostało zdefiniowane w treści żadnego aktu prawnego. Termin ten można jednak zrekonstruować, uwzględniając treść przepisów kodeksu karnego oraz innych aktów normatywnych, do których zaliczamy m.in. kodeks karny skarbowy oraz kodeks wykroczeń.

Tak więc zgodnie z treścią powyższych aktów prawnych, do ogólnych znamion przestępstwa (a więc cech kwalifikujących dany czyn jako przestępstwo) zaliczamy:

• czyn człowieka;
• społeczną szkodliwość czynu;
• bezprawność zachowania;
• winę sprawcy;
• zagrożenie przestępstwa sankcją karną w akcie prawnym rangi co najmniej ustawowej.

Reasumując, przestępstwo można określić jako czyn człowieka, który musi być społecznie szkodliwy, bezprawny oraz zawiniony, a także zagrożony sankcją karną w ustawie lub akcie prawnym wyższego rzędu.

Warto również pamiętać, że jeżeli choćby jeden z tych elementów konstrukcyjnych nie zostanie spełniony, osobie podejrzanej o popełnienie przestępstwa nie będzie można go przypisać i obciążyć odpowiedzialnością karną.

Zbrodnia czy występek?

Co istotne, z treści art. 7 k.k. wynika, że każde przestępstwo jest zbrodnią lub występkiem:

Art. 7. [Kwalifikacja przestępstw. Zbrodnia i występek]
§ 1. Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.
§ 2. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.
§ 3. Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych albo powyżej 5000 złotych, karą ograniczenia wolności przekraczającą miesiąc albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

Tym, co odróżnia zbrodnię od występku jest zatem strona podmiotowa czynu karalnego, a także – wysokość zagrożenia karnego. Pierwsza różnica, brzmiąca na pozór enigmatycznie, odnosi się wyłącznie do umyślności lub nieumyślności popełnionego czynu. Zbrodnia może być bowiem popełniona jedynie umyślnie. Występek zaś co do zasady popełnia się umyślnie, ale wyjątkowo – jeżeli ustawa tak stanowi – występują również występki popełnione w sposób nieumyślny. Druga różnica zawiera się w dolnej granicy ustawowego zagrożenia. Mianowicie nie ma zbrodni zagrożonych karą niższą niż 3 lata pozbawienia wolności. Niższy, dolny próg ustawowego zagrożenia może natomiast występować w przypadku występków.

Należy przy tym podkreślić, że minimalny, dolny próg ustawowego zagrożenia ustanowiony dla zbrodni nie jest górną granicą zagrożenia występków. A zatem nie jest tak, że występki są czynami zagrożonymi karą pozbawienia wolności do lat 3 lat. Górna granica występków może być – i często jest – dużo wyższa (np. 5,8,10,12 lat). Powoduje to wyodrębnianie w nauce prawa karnego teoretycznego kategorii:

• występków lżejszych (zagrożonych karą do 5 lat pozbawienia wolności lub wyłącznie karami nieizolacyjnymi, tj. grzywną lub ograniczeniem wolności);
• występków należących do średniej przestępczości (do 8 lat pozbawienia wolności);
• występków ciężkich (z maksymalną karą 10, a nawet 12 lat pozbawienia wolności).

Czyn człowieka

Zachowanie karalne człowieka rozumiane jako czyn będący podstawą pojęcia przestępstwa, również nie zostało zdefiniowane prawnie. W związku z tym, w nauce prawa karnego wyodrębnia się różnorodne koncepcje czynu zabronionego. Do najważniejszych należy koncepcja naturalistyczno-kauzalna czynu, która definiowała czyn człowieka jako sterowany wolą jednostki kompleks jej ruchów, a więc zachowanie aktywne, dające się zobaczyć i zarejestrować, a także koncepcja finalna czynu, zgodnie z którą czyn człowieka jest zachowaniem ukierunkowanym na cel, tj. finalnie wieńczącym przyjęte zamierzenie. W tej koncepcji w skład pojęcia czynu wchodzą również zamiar, motywy i pobudki, którymi sprawca się kieruje. Niezwykle ważna jest też socjologiczna (społeczna) koncepcja czynu, bowiem jej zwolennicy twierdzili, iż czynem może być zarówno działanie, jak i zaniechanie, w tym również zachowanie umyślne bądź nieumyślne, będące także wynikiem niedbalstwa, pod warunkiem, że zachowanie to jest istotne ze społecznego punktu widzenia.

Rekonstruując pojęcie czynu dla celów prawa karnego, należy uwzględniać założenia wszystkich omówionych wyżej koncepcji. Przyjmuje się zatem, że na gruncie prawa karnego czynem człowieka jest zarówno działanie, jak i zaniechanie ciążących nań obowiązków. Czyn ten może być popełniony zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Zachowanie to jest zdeterminowane i sterowane wolą jednostki, a także posiada wartość i znaczenie społeczne.

Elementy wyłączające przestępczość czynu

Niespełnienie kryteriów czynu rozumianego jako element składowy definicji przestępstwa ma miejsce w przypadku wystąpienia:

• siły wyższej;
• przymusu względnego;
• odruchu bezwarunkowego;
• odruchu zautomatyzowanego;
• zaniechania realizacji obowiązku, który jest niewykonalny;
• zachowań niezależnych od woli jednostki.

Siła wyższa

Nie popełnia przestępstwa osoba, której zachowanie, mimo że wypełnia znamiona ustawowe zabronionego karnie zachowania, nie spełnia kryteriów czyn przestępnego. W takim ujęciu, nie stanowi czynu zachowanie człowieka popełnione w warunkach siły wyższej (vis absoluta), czyli pod wpływem bezwzględnego, nieodpartego przymusu fizycznego.

Przymus względny

Od przymusu bezwzględnego, jako okoliczności wyłączającej zaistnienie czynu będącego podstawą przestępstwa, należy odróżniać tzw. przymus względny (psychologiczny) – vis compulsiva. Nie wynika on z braku czynu jako składowej przestępstwa, lecz z niespełnienia innych ogólnych znamion przestępstwa, takich jak bezprawność zachowania lub jego zawinienie. Dane zachowanie jest więc w tym przypadku objęte stanem wyższej konieczności (w zależności od okoliczności zdarzenia z art. 26 § 1 lub 2 k.k.).

Odruch bezwarunkowy

W rozumieniu prawnokarnym nie stanowi przestępstwa, z uwagi na brak czynu, działanie sprawcy w warunkach odruchu bezwarunkowego. Jest to zachowanie nieświadome, niepodlegające kontroli, będące automatyczną reakcją obronną organizmu na określony bodziec zewnętrzny.

Odruch zautomatyzowany

Od sytuacji bezwarunkowej, automatycznej reakcji organizmu na bodziec zewnętrzny należy natomiast odróżnić zachowanie sprawcy w warunkach tzw. odruchu zautomatyzowanego, który jest reakcją świadomą sprawcy, choć nieuświadamioną sobie przez niego w momencie realizacji czynu. Chodzi tu o czynności wielokrotnie powtarzane każdego dnia.

Zaniechanie realizacji obowiązku i zachowanie niezależne od woli jednostki

Analogicznie do odruchu bezwarunkowego, tzn. niemożności poddanie swojego zachowania kontroli, nie będzie stanowiło przestępstwo zaniechanie realizacji obowiązku, który jest niewykonalny lub zachowanie niezależne od woli jednostki, a stanowiących skutek przypadkowych awarii lub niewłaściwego działania urządzeń technicznych.