Renta odroczona - Waloryzacja renty odroczonej

Umowa renty odroczonej – Waloryzacja – case study

Klient naszej Kancelarii w 1978 r. zawarł z Państwowym Zakładem Ubezpieczeń umowę renty odroczonej.*

*Państwowy Zakład Ubezpieczeń był Państwową jednostką organizacyjną. Jednym z następców prawnych tamtej jednostki jest Powszechny Zakład Ubezpieczeń na Życie S.A., który jest zobowiązany do wypłaty świadczeń zawieranych w okresie PRL-u umów ubezpieczeniowych. PZU na Życie S.A. jako podmiot prawny, został powołana do życia w dniu 18 grudnia 1991 r., jej jedynym założycielem był Powszechny Zakład Ubezpieczeń S.A. (daw. Państwowy Zakład Ubezpieczeń). PZU na Życie S.A. przejął prawa i obowiązki poprzednika z tytułu m.in. ubezpieczenia rent odroczonych.

Renta odroczona – świadczenie pośmiertne i świadczenie renty comiesięcznej

Zawarta umowa renty odroczonej zgodnie z treścią ogólnych warunków ubezpieczenia przewidywała dwa odrębne świadczenia: świadczenie renty comiesięcznej wypłacane dożywotnio ubezpieczonemu i jednorazowe świadczenie w wysokości wpłaconych składek - tzw. świadczenie pośmiertne, wypłacane uposażonemu. Początek płatności renty zawsze ma charakter płatności odroczonej, rozpoczynającej się kilkanaście bądź kilkadziesiąt lat po terminie wpłaty przez ubezpieczonego kwoty składki.

Renta odroczona – umowne zwiększenia świadczenia

Istotnym jest fakt umownego zwiększania się świadczenia. Zgodnie z postanowieniami umowy Renta zakupiona w danym roku kalendarzowym – w okresie odroczenia jej płatności – zwiększa się od następnego roku corocznie o 2%. Obliczona w ten sposób renta od następnego roku kalendarzowego po roku, w którym nastąpił początek jej płatności, zwiększa się również corocznie o 2%. W przypadku naszego Klienta oznaczało to, że renta powinna być zwiększana o 2% przez 41 lat, tj. do początku płatności, jak i również o 2% corocznie od momentu jej wypłacania.

Waloryzacja Renty odroczonej – wysokość świadczenia

Podstawę wypłaty obu świadczeń (renty comiesięcznej oraz świadczenia pośmiertnego) zawsze stanowi kwota składki opłacanej z początkiem zawarcia umowy. Nasz Klient wpłacił łącznie składkę w wysokości 20.000 st. zł. Suma wpłaconych przez Klienta składek miała mu gwarantować podstawowo co miesięczne świadczenie w wysokości 1096,20 st. zł wypłacane po osiągnięciu wieku 60 roku życia.

Umowa renty odroczonej – przyczyny waloryzacji

W okresie od 1978 r., gdy Klient zawarł umowę ubezpieczenia renty odroczonej, do 2020 roku, gdy ubezpieczający osiągnął umówiony wiek, nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, co było spowodowane w szczególności występującą na przełomie lat 80 – tych i 90 – tych hiperinflacją. Sytuacja ta miała bezpośredni związek z następującymi wówczas zmianami w sferze ustrojowej i gospodarczej. Skutkiem tych niekorzystnych procesów ekonomicznych był postępujący istotny spadek siły nabywczej pieniądza, którego strony umowy (zwłaszcza w zakresie jego rozmiarów i czasu trwania tego stanu rzeczy) nie mogły przewidzieć i uwzględnić w treści zawartej umowy. Zewnętrznym dającym się zaobserwować przejawem spadku siły nabywczej pieniądza polskiego był stały wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych oraz postępujący (choć nieproporcjonalnie do wzrostu cen) wzrost wynagrodzeń w sferze gospodarki uspołecznionej. W tych okolicznościach cel umowy ubezpieczenia, tzn. zapewnienie ubezpieczonemu z osiągnięciem określonego wieku dodatkowej renty, został praktycznie zniweczony. W rezultacie, świadczenie należne Klientowi jako uposażonemu z umowy ubezpieczenia renty odroczonej, uległo znacznej dewaluacji, co niewątpliwie otworzyło drogę do domagania się sądowej waloryzacji tego świadczenia. Co istotne, w orzecznictwie nie budzi wątpliwości możliwość waloryzacji świadczeń określonych w umowach ubezpieczenia renty odroczonej i natychmiast płatnej (zob. m.in. uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1992 roku, III CZP 126/91 i wyrok Sadu Najwyższego z dnia 17 maja 2000 roku, I CKN 720/98).

Renta odroczona – analiza podstaw prawnych

Zgodnie z regulacją przepisu art. 805 § 1 i 2 k.c. oraz łączącą strony umową, ubezpieczyciel zobowiązał się spełnić określone świadczenie polegające na zapłacie miesięcznej renty przy osiągnięciu przez osobę ubezpieczoną określonego wieku, a ubezpieczający zobowiązał się do zapłaty określonej składki, od wysokości której uzależniona była wysokość przyszłej renty.

Strony zawarły umowę wzajemną, w której świadczenia obu stron są świadczeniami pieniężnymi sensu stricto tj. są pieniężnymi od samego początku powstania zobowiązania. Tym samym co do zasady ich wysokość może być zmieniana na podstawie 
art. 358¹ § 3 k.c. Warunkiem jest spełnienie przesłanek określonych w przywołanym przepisie (podobnie Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 10 kwietnia 1992 roku w sprawie o sygn. akt III CZP 126/91; publikowana w OSNCP zeszyt 7-8 z 1992 roku, poz. 121). Jednolite orzecznictwo Sądu Najwyższego, ukształtowane uchwałą składu siedmiu sędziów z dnia 10 kwietnia 1992 r., III CZP 126/91 (OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 121), uchwałami z dnia 21 października 1994 r., III CZP 135/94, OSNC 1995, nr 2, poz. 37, z dnia 24 stycznia 1996 r., III CZP 196/95 (OSNC 1996, nr 6, poz. 78), wyrokami z dnia 23 listopada 1993 r., III CRN 46/93 (OSNC 1994, nr 4, poz. 93), z dnia 19 stycznia 1999 r., II CKN 202/98 (OSNC 1999, nr 6, poz. 121), dopuściło waloryzację świadczeń należnych ubezpieczonym (uposażonym) na podstawie umów ubezpieczenia osobowego, w tym ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci (tzw. posagowych), rent odroczonych, świadczeń pośmiertnych.
Przyjęto, że waloryzacja sądowa dokonywana na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. dotyczy świadczenia pieniężnego obejmującego nominalną sumę świadczenia, powiększoną
w sposób przewidziany wprost umową (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2001 r., V CKN 489/00, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 104, z dnia 14 stycznia 2011 r., II CSK 343/10, OSNC 2011, nr 9, poz. 105 oraz niepublikowane z dnia 16 maja 2002 r., IV CK 107/02, z dnia 12 lutego 2003 r., I CKN 1/01, z dnia 19 października 2011 r., II CSK 30/11).

Waloryzacja Renty odroczonej - przesłanki

Zgodnie z przepisem art. 358¹ § 3 k.c., w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie
z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były one ustalone w orzeczeniu lub umowie. Dla możliwości przeprowadzenia sądowej waloryzacji świadczenia pieniężnego na podstawie cytowanego przepisu konieczne jest zatem wystąpienie kumulatywnie dwóch przesłanek ustawowych,
a mianowicie: zaistnienia spadku siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania mającego charakter spadku istotnego oraz rozważenia interesów każdej ze stron umowy, zasad współżycia społecznego przemawiających za faktem przeprowadzenia waloryzacji, jej rozmiarem i sposobem.

Waloryzacja sądowa Renty odroczonej

Istotą waloryzacji jest przywrócenie świadczeniom wynikającym ze zobowiązań pieniężnych ich pierwotnej wartości. Fakt zaistnienia w danym okresie istotnej zmiany wartości nabywczej pieniądza nie wywiera wpływu na istniejące zobowiązania z mocy prawa, jego ocena i wpływ na wzajemne rozliczenia stron stosunku zobowiązaniowego należy do sądu orzekającego. Celem waloryzacji jest więc przywrócenie w jak najbardziej urealniony sposób wartości zobowiązania z uwzględnieniem interesów obu stron. Ustawodawca wprowadzając nowelą do Kodeksu cywilnego z dnia 28 lipca 1990r. przepis art. 3571, który obowiązuje od dnia 1 października 1990r. nie wskazał konkretnych mierników jakimi powinien kierować się sąd dokonujący waloryzacji świadczenia w oparciu o ten przepis. Waloryzacji świadczeń sąd dokonuje po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego. W utrwalonym orzecznictwie sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego przeważającym jest pogląd, że najbardziej optymalnym sposobem oceny jest miernik przeciętnego wynagrodzenia.

Waloryzacja Renty odroczonej jako wyjątek od zasady nominalizmu

Art. 358¹ § 3 k.c., wprowadzający dopuszczalność zmiany na podstawie orzeczenia sądu wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego, w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, wprowadza wyjątek od zasady nominalizmu, przewidzianej w § 1. Celem waloryzacji jest zniwelowanie następstw istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza i przywrócenie świadczeniu pieniężnemu, które dotąd nie zostało spełnione ze skutkiem umorzenia, zamierzonej wartości ekonomicznej z chwili powstania zobowiązania. Ustawowe kryteria waloryzacji, tj. interesy stron oraz zasady współżycia społecznego, jednoznacznie wskazują na konieczność uwzględniania indywidualnej sytuacji i interesów obu stron zarówno w dacie dokonywania rozliczenia jak i wcześniejszego wykonywania umowy, bowiem tylko wówczas rozstrzygnięcie o sposobie i zakresie ingerencji w istniejący stosunek obligacyjny będzie zgodne z aksjologią leżącą
u podstaw omawianej konstrukcji materialno-prawnej. Każdorazowo punktem wyjścia przeliczenia musi być jednak ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego, w tym wysokości uiszczonej składki i nominalnego świadczenia, które powinno być spełnione przez zakład ubezpieczeń. Ustalenia te muszą uwzględniać zasady przeliczeń na nową jednostkę pieniężną według stanu na dzień 1 stycznia 1995 r., przewidziane w ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. o denominacji złotego (Dz.U. Nr 84, poz. 386).

Umowny wzrost renty - przykład

Umowa renty odroczonej obowiązywała od 1978 r., zgodnie z postanowieniami umowy renta miała corocznie wzrastać o 2%. Tym samym licząc od 1979 r. (a więc pierwszy rok po zawarciu umowy) do roku 2020, czyli początku otrzymywania świadczenia minął okres 41 lat. Nasz Klient wpłacił 20.000 st. zł. co miało gwarantować podstawowo kwotę 1096,20 st. zł. miesięcznie.

1.096,20 st. zł x 2% = 21,92 st. zł (kwota o jaką winna być zwiększana kwota ubezpieczenia corocznie);

21,92 st. zł x 41 lat = 898, 72 st. zł;

1.096,20 zł + 898,72 zł = 1994, 92 st. zł. (comiesięczna kwota jaką powinien otrzymać Klient po umownym wzroście renty).

Często Zakład podnosi argument niedopuszczalności stosowania mechanizmu dwukrotnej waloryzacji, tj. najpierw zwiększenia świadczenia o 2% rocznie przez okres 41 lat, czyli do poziomu 82%, a następnie zastosowania waloryzacji sądowej. Wskazać jednak należy, że jest to metoda aprobowana przez orzecznictwo Sądu Najwyższego (vide: postanowienie z dnia 6stycznia 2005r; sygn. akt III CZP 76/04, wyrok z dnia 13 maja 2005r. sygn. akt I CK 690/04, wyrok z dnia 14 stycznia 2011r. sygn. akt II CSK 343/10). Zastosowanie wyłącznie waloryzacji świadczenia w oparciu o treść stosunku zobowiązaniowego nie spełniałoby ziszczenia celu, czyli przywrócenia wartości nabywczej pieniądza.

Waloryzacja renty odroczonej po umownym wzroście

Otrzymaną kwotę 1994,92 st. zł. powszechnie poddaje się waloryzacji według wskaźnika średniego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce uspołecznionej w 1978 r. wynosiło 4887 st. Zł (Obwieszczenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 25 maja 1990 r. w sprawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników w gospodarce uspołecznionej w latach 1950-1989 oraz w kolejnych kwartałach 1989 r.)

1994,92 zł ÷ 4.887 zł = 0,41 (otrzymany wskaźnik waloryzacji)

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie netto w gospodarce w 2020 r. wynosiło 5.167,47 zł brutto. Jednakże za podstawę wyliczenia należy brać pod uwagę wartość wynagrodzenia netto, gdyż w okresie, gdy świadczenie powstało (koniec lat 70-tych) świadczenia pracownicze nie były obciążone składkami. Obliczona kwota netto przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wynosi – 4.057,70 zł (komunikat Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 9 lutego 2021 r. w sprawie przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2020 r.)

0,41 x 4.057,70 zł = 1663,66 zł

Renta odroczona – rozłożenie ryzyka inflacji

Następnie istotnym zagadnieniem jest rozłożenie ryzyka inflacji. Nie ulega wątpliwości, że w świetle art. 358 ¹ § 3 k.c. obie strony winny liczyć się z ryzykiem zmian ekonomicznych i ponieść jego skutki. Bezspornym jest też fakt, iż niekorzystne skutki procesów ekonomiczno-gospodarczych i hiperinflacji dotknęły obie strony niniejszego postępowania. Wyrażając interesy stron, a także sięgając do reguł etycznych, nakazujących chronić usprawiedliwiony prawnie interes słabszego w relacji zobowiązaniowej podmiotu, w ocenie Kancelarii należało uznać, że strony sporu powinny zostać obciążone ryzykiem wynikającym z następstw deprecjacji siły nabywczej pieniądza w proporcji 20% do 80% na korzyść naszego Klienta. Podkreślić należy, że Zakład zajmujący się zawodowo ubezpieczeniami na warunkach odpłatności, zakładał osiągnięcie określonych korzyści, skoro przyjął dla siebie świadczone przez osobę ubezpieczoną sumy, które mógł następnie inwestować z zyskiem. Pozwany jako podmiot profesjonalny na rynku finansowym, wspierany przez wykształconych ekonomistów i prawników, miał możliwość lepszej antycypacji negatywnych skutków inflacji, jak i lepsze perspektywy zapobiegania jej skutkom. Jako podmiot profesjonalny mógł i powinien dostatecznie zabezpieczyć interesy klientów, również przed ryzykiem inflacji. Stąd też na nim, ekonomicznie mocniejszej stronie umowy, w pierwszej kolejności winno zaciążyć ryzyko spadku siły nabywczej pieniądza w okresie przed rozpoczęciem niniejszego świadczenia.

1663,66 zł x 80%* = 1330,93 zł (kwota co miesięcznego świadczenia po uwzględnieniu wzrostu oraz waloryzacji).

Przedstawiony sposób waloryzacji świadczenia renty odroczonej jest powszechnie stosowany w orzecznictwie (tak np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia
20 października 2016 r., I ACa 740/16 czy wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu XII Wydział Cywilny, z dnia 26 lutego 2019 r., sygn. akt XII C 565/18).

Renta odroczona – wynik sprawy

Ostatecznie Sąd I instancji podzielił nasze zapatrywania co do sposobu waloryzacji renty odroczonej. Nasz klient uzyskał rentę dziesięciokrotnie wyższą niż ta zaproponowana przez Zakład w postępowaniu przedsądowym. Sąd II instancji zmienił wyrok jedynie w tym zakresie, że za zasadny uznał rozkład ryzyka inflacji nie w stosunku 80:20, a w stosunku 75:25.

Waloryzacja renty odroczonej – adwokat        

            Kancelaria Adwokacka OWO Adwokaci zajmuje się w ramach swoich specjalizacji dochodzeniem waloryzacji rent odroczonych. Zapraszamy do kontaktu z adw. Kamilem Ochenkowskim!