Zachowek – wybrane zagadnienia sprawy o zachowek

Zachowek jest instytucją prawa cywilnego, której zadaniem jest ochrona majątkowa osób znajdujących się w najbliższym kręgu spadkodawcy. Z zachowkiem mamy do czynienia zarówno w razie dziedziczenia ustawowego jak i dziedziczenia testamentowego.

Cel zachowku

Ustawodawca wprowadzając instytucje zachowku do obowiązujących uregulowań prawnych miał na względzie troskę o sprawiedliwy podział schedy spadkowej pomiędzy uprawnionymi do dziedziczenia ustawowego członkami najbliższej rodziny zmarłego. Dodatkowo zachowek ma na celu przeciwdziałanie przekazywania przez spadkodawcę całego swojego majątku poza rodzinę. Z drugiej jednak strony zachowek istotnie ogranicza dowolność w dysponowaniu przez spadkodawcę swoim majątkiem.

Zachowek- uregulowanie prawne

Przepisy dot. zachowku możemy odnaleźć w tytule IV Kodeksu Cywilnego w art. 991-1011 k.c. Zgodnie z tymi przepisami:

„zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Krąg osób uprawnionych do zachowku. Kto może żądać zapłaty zachowku

Analizując art. 991 § 1 k.c. stwierdzić należy, że zachowek przysługuje małżonkowi, zstępnym (czyli każdemu kolejnemu potomkowi tej samej osoby: dziecko, wnuk, prawnuk, praprawnuk itd.) oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Uprawnienie to przysługuje wtedy zatem gdy dana osoba dziedziczyłaby w konkretnej sytuacji w trybie typowego dziedziczenia ustawowego. Aby ustalić zatem krąg osób uprawnionych do zachowku, konieczne jest sięgnięcie do regulacji kodeksu cywilnego w zakresie kolejności dziedziczenia.

Przykład: Józef sporządził testament, na mocy którego swoim jedynym dziedzicem testamentowym, powołanym do całego majątku, ustanowił koleżankę Grażynę. Józef zmarł jako wdowiec pozostawiając po sobie syna Artura i córkę Aleksandrę. Rodzice Józefa nadal żyją. Artur ma syna Dominika (wnuczek spadkodawcy). Gdyby nie sporządzony testament, dziedzicami Józefa z ustawy (dziedziczenie ustawowe) byłyby dzieci Józefa- Artur i Aleksandra po ½ części. Zgodnie bowiem z art. 931 § 1 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. To właśnie Artur i Aleksandra mają prawo dochodzić o Grażyny zachowku. Uprawnienie do zachowku z całą pewnością nie mają rodzice i wnuczek (zstępny). Mimo bowiem, że art. 991 § 1 k.c. stanowi, że zachowek przysługuje m. in. rodzicom i zstępnym, konieczne jest zbadanie kto w konkretnej sprawie były powołanym do spadku z ustawy.

Wysokość zachowku

W większości wypadków zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy przy typowym dziedziczeniu ustawowym. Zachowek natomiast jest większy- bo wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, w przypadku małoletnich spadkobierców oraz spadkobierców trwale niezdolnych do pracy.

Przykład: Jan Kowalski sporządził testament, w którym całość swojego majątku przepisał na rzecz córki Joanny (ustanowił ją jednym spadkobiercom testamentowym). Jan w chwili śmierci był wdowcem. Oprócz córki, Jan posiadał jeszcze syna Dawida. W chwili śmierci spadkodawcy, zarówno Joanna jak i Dawid byli pełnoletni i w pełnym zdrowiu. Jan pozostawił po sobie nieruchomość wartą 300.000 zł oraz oszczędności w kwocie 100.000 zł. Jan nie posiadał żadnych długów. W przypadku dziedziczenia ustawowego (czyli dziedziczenia, które miałoby miejsce gdyby Jan nie sporządził testamentu) dzieci odziedziczyłyby spadek po połowie. Zgodnie z przywołanym wyżej przepisem kwota zachowku stanowi połowę udziały spadkowego, który przypadłby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym). Gdyby Jan nie sporządził testamentu, Dawid, w wyniku dziedziczenia ustawowego, byłby uprawniony do połowy spadku o równowartości 200.000 zł. Dawid ma zatem roszczenie wobec siostry Joanny o zapłatę zachowku wynoszącego połowę tej kwoty tj. 100.000 zł

Zachowek- sposób obliczenia zachowku

Aby móc prawidłowo określić wysokość zachowku konieczne jest zatem ustalenie tzw. substratu zachowku. Substrat zachowku jest to wartość aktywów pomniejszona o długi spadkowe (pasywa). Na substrat zachowku składa się czysty spadek.

Przykład: Ryszard pozostawił po sobie majątek o wartości 100.000 zł. W chwili śmierci miał obowiązek oddać swojemu koledze Henrykowi kwotę 10.000 zł. Substrat zachowku wynosi zatem 90.000 zł (czysta wartość spadku).

Drugim krokiem jest określenie udziału, jaki przypadałby osobie uprawnionej do zachowku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego.

Przykład: Ryszard pozostawił po sobie trojkę dzieci. Zmarły nigdy nie zawarł związku małżeńskiego. Gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego, każde dziecko dziedziczyło by po Ryszardzie po równo, a więc w 1/3.

Trzecim krokiem jest pomnożenie udziały spadkowego przez substrat zachowku a następnie przez 1/2 (w typowej sytuacji) lub 2/3 (małoletni i osoba trwale niezdolna do pracy).

Przykład: Ryszard ustanowił w testamencie córkę Alicję jedynym spadkobiercom. Dorosły syn Ryszarda- Mieczysław ma roszczenie o zapłatę zachowku przeciwko siostrze Alicji w kwocie 15.000 zł  (90.000 zł- substrat zachowku- * 1/3 * 1/2).

Co jednak w sytuacji gdyby Ryszard darował na rzecz swojej córki Alicji cały swój majątek przed swoją śmiercią?

Rozdysponowanie całym majątkiem za życia spadkobiercy w drodze darowizn. Zachowek a darowizna.

Do nierzadkich należy zaliczyć sytuację gdzie spadkodawca rozdysponuje całym swoim majątkiem za swojego życia. W takiej sytuacji jednak osoba uprawniona do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 k.c.

Przykład: Modyfikując przykład wskazany wyżej przyjmijmy, że Ryszard jeszcze za swojego życia darował cały swój majątek córce Alicji. W chwili śmierci spadkodawcy brak było już aktywów spadku. Spadek był natomiast obciążony długiem na rzecz kolegi Henryka. W istocie wysokość zachowku, którego domagać się może syn Mieczysław, jest taka sama jak w powyższym przykładzie. Podstawą jednak wyliczenia schedy spadkowej nie będą aktywa pozostawione po zmarłym (po takowych w ogóle nie ma) a wartość dokonanych darowizn, które zalicza się na poczet spadku, z uwzględnieniem istniejącego długu. Mieczysław ponownie może zatem wystąpić z powództwem przeciwko siostrze Alicji o zapłatę kwoty 15.000 zł

Wydziedziczenie a prawo do zachowku

Należy od razu zaznaczyć, że wydziedziczenie w rozumieniu kodeksu cywilnego nie pokrywa się z potocznym rozumieniem instytucji wydziedziczenia. Potocznie bowiem uważa się (nieprawidłowo), że pominięcie kogoś w testamencie równa się z jego wydziedziczeniem.

Przykład: Piotr w chwili śmierci był wdowcem. Pozostawił po sobie córkę i syna. W testamencie stwierdził on, że cały jego majątek ma odziedziczyć syn.

Piotr nie wydziedziczył (przynajmniej z punktu widzenia przepisów kodeksu cywilnego) swojej córki, on jedynie pominął ją w testamencie. Córka może więc domagać się od brata zapłaty zachowku.

Wydziedziczenie nie jest „pominięciem w testamencie” a pozbawieniem prawa do zachowku. Wydziedziczenie jest możliwe gdy potencjalny spadkobierca:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyny wydziedziczenia powinny wynikać wprost z testamentu.

Przykład: Piotr w chwili śmierci był wdowcem. Pozostawił po sobie córkę i syna. W testamencie stwierdził on, że cały jego majątek ma odziedziczyć syn, córkę natomiast wydziedziczył. Spadkodawca wskazał przy tym w testamencie, że córka przez wiele lat znęcała się nad nim psychicznie i fizycznie. W tym przykładzie córka nie ma prawa do żądania zachowku od swojego brata.

Uwaga:            Nie jest możliwe wydziedziczenie osoby której spadkodawca przebaczył.

Uprawnienie do zachowku a otrzymane darowizny

Jeżeli osoba, która w myśl powyższych uregulowań ma prawo do zachowku, otrzymała od spadkodawcy darowiznę, to taką darowiznę należy zaliczyć na poczet należnego zachowku.

Zachowek- pozew o zapłatę zachowku- Adwokat

Zachowek jest w istocie roszczeniem o zapłatę, które należy skierować przeciwko spadkobiercy lub obdarowanemu. Jeżeli osoba zobowiązana do zapłaty zachowku odmawia spełnienia świadczenia, konieczne będzie wystąpienie na drogę postępowania sądowego.

Ile kosztuje sprawa o zachowek?

Wnosząc pozew o zapłatę zachowku należy się liczyć z obowiązkiem uiszczenia opłaty sądowej. Wysokość tej opłaty wynosi co do zasady 5% dochodzonej kwoty zachowku.

Postępowanie o zapłatę zachowku- właściwość Sądu

Pozew o zapłatę zachowku należy złożyć do Sądu właściwego ze względu na ostatnie miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

Prawnik – sprawa o zachowek- Jelenia Góra

Zespół adwokatów z Kancelarii Adwokackiej OWO Adwokaci specjalizuje się w sprawach spadkowych, w tym sprawach o zapłatę zachowku. W razie pytań, zachęcamy do kontaktu.